Artwork: Olafaq Staff
Δεν αισθάνεστε ότι κάτι πάει εντελώς λάθος με τον κόσμο μας; Ότι τα πράγματα δεν θα έπρεπε να ήταν έτσι; Ότι κάτι – είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τι – λείπει;
Ο πόλεμος, η φτώχεια, η ανισότητα, οι διακρίσεις, η πείνα, οι ασθένειες, η αποξένωση από τους ανθρώπους και τη φύση, η απομόνωση, η αύξηση των ψυχικών ασθενειών, οι αυτοκτονίες, η ρύπανση, οι ψυχοφθόρες και άχρηστες δουλειές μας, η καταστροφή του περιβάλλοντος και αμέτρητα άλλα τρομακτικά πράγματα μας προκαλούν τον όλεθρο.
Η καθεστηκυία τάξη, προσπαθεί να μας πείσει ότι ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Ότι έτσι πρέπει να είναι – ότι αν περιμένουμε λίγο ακόμα τα πράγματα θα γίνουν πολύ καλύτερα και ότι θα έρθει ειρήνη και ευημερία για όλους.
Οι πολιτικοί και το σύστημα που την συντηρεί και την τρέφει το έχουν αποδείξει ξανά και ξανά. Αν θέλουμε να αλλάξει ο κόσμος, αν θέλουμε ένα καλύτερο μέλλον – για εμάς, για τα παιδιά μας και για τις μελλοντικές γενιές – τότε θα πρέπει να πάρουμε τα πράγματα στα χέρια μας. Είμαστε περισσότεροι από αυτούς.
Ίσως ήρθε η ώρα για την επανάσταση του Solarpunk.
Κεφάλαιο 1: Σκοτεινά οράματα του μέλλοντος
Συνήθως, οι ιστορίες επιστημονικής φαντασίας περιγράφουν καταθλιπτικά και δυστοπικά οράματα του μέλλοντος. Στις πιο κλασικές περιπτώσεις, χαρτογραφούν ένα μέλλον στο οποίο οι άνθρωποι ταξιδεύουν στο διάστημα και ανακαλύπτουν νέους πλανήτες και γαλαξίες. Ακολουθούν περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέρουσες περιπέτειες με τις περισσότερα να καταλήγουν σε πολέμους με εξωγήινους, γενοκτονίες και άλλα περίεργα.
Ωστόσο, δεν διαδραματίζονται όλες οι ιστορίες επιστημονικής φαντασίας στο διάστημα. Υπάρχουν πολλά που διαδραματίζονται εδώ, στη γη. Το Cyberpunk είναι ίσως το πιο δημοφιλές από αυτά.
Το Cyberpunk και παρόμοια υποείδη απεικονίζουν εκδοχές του μέλλοντος που εκφράζονται κυρίως μέσω των νέων τεχνολογιών και των κοινωνικών αλλαγών που προκύπτουν. Άλλοτε οι άνθρωποι έχουν λύσει τα μυστήρια της τεχνητής νοημοσύνης (AI) και απειλούνται από αυτήν, άλλοτε τα ρομπότ επαναστατούν εναντίον μας, και σε άλλες πάλι περιπτώσεις κλώνοι ή άλλοι γόνοι της γενετικής μηχανικής που πήγε στραβά φέρνουν τα πάνω κάτω στον κόσμο. Υπάρχουν πάμπολλες πιθανότητες, οι περισσότερες από τις οποίες ερμηνεύονται ως επικίνδυνες και απειλητικές.
Ωστόσο, οι τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις αποτελούν μόνο ένα συστατικό στοιχείο αυτών των φανταστικών μελλοντικών καταστάσεων. Η κοινωνική πτυχή ωστόσο είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα: Πώς ζουν οι άνθρωποι σε αυτό το μέλλον; Πώς συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλον; Πώς λειτουργεί η οικονομία τους; Πώς εργάζονται (αν βέβαια εξακολουθούν να εργάζονται);
Σε κάθε σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αυτές οι ερωτήσεις απαντώνται διαφορετικά. Ωστόσο, οι κοινωνίες που περιγράφουν είναι σχεδόν πάντα δυστοπικές και όχι ουτοπικές. Το Solarpunk είναι το ακριβώς αντίθετο – αλλά γι’ αυτό θα πούμε περισσότερα παρακάτω. Αρχικά, θα πρέπει να εξετάσουμε τη δυστοπία στην οποία ήδη ζούμε.
Κεφάλαιο 2: Η πραγματική δυστοπία
Το Cyberpunk ή Κυβερνοπάνκ, ένα από τα πιο δημοφιλή είδη επιστημονικής φαντασίας, είναι συνήθως πολύ δυστοπικό. Απεικονίζει κατεστραμμένους, υπερκαπιταλιστικούς κόσμους που διαμορφώνονται από κυβερνοπροθέσεις, τεχνητή νοημοσύνη, φωτεινές διαφημίσεις, ένα φουτουριστικό, επεμβατικό σύστημα διαδικτύου και φώτα νέον. Φώτα νέον παντού.
Ωστόσο, το Cyberpunk καθοδηγείται ακόμη περισσότερο από την κοινωνία που αναπαριστά. Αυτή η κοινωνία χαρακτηρίζεται από μια έντονη ανισότητα μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Οι φτωχοί άνθρωποι συχνά δεν θεωρούνται καν «πραγματικοί» πολίτες και στερούνται την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη, την εκπαίδευση και άλλες βασικές υπηρεσίες.
Αυτός ο κόσμος κυβερνάται κυρίως από μεγαλοεπιχειρήσεις οι οποίες ασκούν την πραγματική εξουσία. Οι κυβερνήσεις -στα σενάρια που εξακολουθούν να υπάρχουν- δεν είναι παρά μαριονέτες τους. Οι άνθρωποι ζουν κυρίως για να δουλεύουν και να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από αυτές τις εταιρείες. Είναι μια ζοφερή κατάσταση, που θυμίζει σκλαβιά. Εν τω μεταξύ, η αχαλίνωτη δίψα για κερδοφορία προκαλεί τεράστια περιβαλλοντολογική καταστροφή. Μερικοί άνθρωποι έχουν ξεχάσει ακόμα και πώς μοιάζουν τα δέντρα.
Υπάρχει κάτι που διαπιστώσατε διαβάζοντας αυτές τις περιγραφές; Πόσο δυστοπικά είναι αυτά τα σενάρια; Είναι η σημερινή μας πραγματικότητα τόσο μακριά από ένα τέτοιο σενάριο; Η αλήθεια είναι ότι πολλά από αυτά δεν ακούγονται πλέον δυστοπικά στ’ αυτιά μας, αλλά μάλλον οικεία.
Η ψαλίδα του πλούτου είναι τεράστια και ολοένα διογκώνεται, δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε τρόφιμα, ιατρική περίθαλψη και άλλες βασικές ανάγκες, και οι νεότερες γενιές αναμένεται να ζήσουν και να πεθάνουν δουλεύοντας, ενώ, ταυτόχρονα, σε μακρινές ή και όχι και τόσο μακρινές χώρες, οι εργοδότες τους καταστρέφουν το περιβάλλον και εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους. Η πολιτική είναι πλήρως εμποτισμένη από την επιρροή των επιχειρήσεων, τα λόμπι και την απληστία. Χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν σε άχρηστους πολέμους, που τροφοδοτούνται από ψυχοπαθείς που διψούν για χρήμα και εξουσία.
Η δυστοπία δεν ανήκει στην σφαίρα του φανταστικού. Απλά τη συνηθίσαμε.
Κεφάλαιο 3: Η φαντασία γίνεται πραγματικότητα
Η πραγματικότητά μας επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από καλλιτεχνικές και φανταστικές απεικονίσεις του μέλλοντος. Παρόλο που η επιστημονική φαντασία αποτελεί εδώ και πολύ καιρό ένα εξειδικευμένο είδος, έπαιζε πάντα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και τον καθορισμό των προσδοκιών μας. Η επιστημονική φαντασία είναι απλώς μια αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο φανταζόμαστε το μέλλον.
Περιμένουμε οι νέες τεχνολογίες (όπως νέα τηλέφωνα που μπορούν να κάνουν τα ίδια πράγματα με τα παλαιότερα μοντέλα αλλά καλύτερα- ή νέες τηλεοράσεις – η 8Κ οθόνη είναι πολύ καλύτερη από την 4Κ – και αυτοκίνητα – ναι, σίγουρα χρειάζεστε αυτό το ογκώδες SUV στην Αθήνα) να έχουν μια συγκεκριμένη αισθητική. Αυτή η αισθητική επηρεάζεται σημαντικά από τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα πράγματα απεικονίζονται μέσω της επιστημονικής φαντασίας, συμπεριλαμβανομένων των δυστοπικών αφηγήσεων.
Αλλά δεν πρόκειται μόνο για την αισθητική (αν και παίζει σημαντικό ρόλο στο Solarpunk)- πρόκειται για το πώς περιμένουμε να είναι το μέλλον. Δεν είναι η ίδια η τεχνολογική πρόοδος που είναι επιβλαβής, αλλά μάλλον ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός εκμεταλλεύεται και καταχράται την καινοτομία.
Εν ολίγοις: οι φόβοι των ανθρώπων για το μέλλον είναι στην πραγματικότητα φόβοι για τον καπιταλισμό και για το πώς το σύστημα δίνει κίνητρα σε εταιρείες και άτομα να χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες για να εκμεταλλεύονται περαιτέρω τον πλανήτη και να καταπιέζουν την εργατική τάξη. Η γράφουσα πιστεύει ότι αν ζούσαμε σε μια πιο δίκαιη κοινωνία, θα υπήρχε λιγότερη ανησυχία για το μέλλον, επειδή η καινοτομία δεν θα χρησιμοποιούνταν για να ωφελήσει μόνο τους λίγους εις βάρος των πολλών.
Δεν πρέπει να φοβόμαστε την πρόοδο, πρέπει να φοβόμαστε τον καπιταλισμό. Και θα πρέπει να εργαστούμε για την οικοδόμηση ενός πιο δίκαιου και ισότιμου κόσμου. Εδώ είναι που μπαίνουν στο παιχνίδι το Solarpunk και τα αναρχοκομμουνιστικά ιδεώδη. Τι είναι όμως ακριβώς το Solarpunk ή στα ελληνικά Ηλιοπάνκ; είναι ένα λογοτεχνικό είδος και ένα κίνημα τέχνης που οραματίζεται πώς θα μπορούσε να είναι το μέλλον εάν η ανθρωπότητα κατάφερνε να λύσει μεγάλες σύγχρονες προκλήσεις με έμφαση στη βιωσιμότητα, τον ανθρώπινο αντίκτυπο στο περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή και τη ρύπανση. Είναι ένα υποείδος επιστημονικής φαντασίας, ευθυγραμμισμένο με παράγωγα του κυβερνοπάνκ και μπορεί να δανειστεί στοιχεία από ουτοπικά και φανταστικά είδη. Είναι ουσιαστικά ένα πιο φωτεινό μέλλον που θα έρθει με το ξεπέρασμα του καπιταλισμού. Αυτός είναι ο σκοπός αλλά και το κλειδί της ετυμολογίας του κινήματος Solarpunk που συνδυάζει την πανκ ηθική με μια οικολογική επιστήμη και μηχανική με έμβλημά της τα πάνελ ηλιακής ενέργειας.
Δεν είναι πολύ τραβηγμένο να προβλέψουμε ότι πράγματι κάποια μέρα θα έχουμε υψηλής τεχνολογίας προσθετικά μέλη και νανορομπότ (δεν είμαστε τόσο μακριά από αυτό), ότι θα αναπτύξουμε πραγματική τεχνητή νοημοσύνη (είμαστε πιο κοντά απ’ ό,τι νομίζουν οι περισσότεροι, ρίξτε μια ματιά στο ChatGPT), ότι οι εταιρείες θα κυριαρχήσουν στον κόσμο μας (στην πραγματικότητα, αυτό ισχύει ήδη) και ότι το διαδίκτυο θα συνεχίσει να εξελίσσεται και να γίνεται πιο επιβλητικό και επεμβατικό.
Και ίσως τότε, η ομορφιά -όπως έλεγε και ο ποιητής- όχι μόνο θα σώσει τον κόσμο, αλλά ίσως και να αναστρέψει την καταστροφή του πλανήτη μας. Αυτό είναι το Solarpunk
Όχι μόνο οι τεχνολογίες και οι υποδομές σε ένα Solarpunk μέλλον είναι βιώσιμες, αλλά και η κοινωνία απεικονίζεται με πολύ πιο αισιόδοξο τρόπο. Συνήθως είναι μια κοινωνία με ελάχιστο ή καθόλου αυταρχισμό. Δεν υπάρχουν ελλείψεις σε αυτή την κοινωνία – ούτε καν τεχνητές που δημιουργούνται από μυστηριώδεις «δυνάμεις της αγοράς» – και κανείς δεν πεινάει ή μένει άστεγος, τα φύλα είναι ίσα, οι σεξουαλικές προτιμήσεις δεν κρίνονται και οι φυλές δεν διακρίνονται σε ανώτερες και κατώτερες, το ίδιο και οι κοινωνικές τάξεις. Σε γενικές γραμμές, μια Solarpunk κοινωνία είναι μια κοινωνία που έχει ξεπεράσει τη φτώχεια και την πείνα.
Ο καπιταλισμός μας έχει γαλουχήσει με την ιδέα ότι η φτώχεια και η ανισότητα είναι κατά κάποιο τρόπο κάτι «φυσικό» και «αναπόφευκτο», κάτι σαν «αναγκαίο κακό». Ότι κάποιοι άνθρωποι αξίζουν περισσότερο από άλλους. Ο καπιταλισμός δημιουργεί συνεχώς νέες «ανάγκες» τις οποίες μπορούμε να αποκτήσουμε μόνο με χρήματα – μια διαρκής ροή άχρηστων προϊόντων και σαχλαμάρες που σε καμία περίπτωση δεν μας κάνουν ευτυχισμένους.
Δεν αισθάνεστε εξαντλημένοι από αυτόν τον κόσμο; Δεν αισθάνεστε, ότι όλο αυτό δεν είναι φυσιολογικό; Ότι κανονικά δεν είναι αυτός ο τρόπος που θα έπρεπε να ζούμε; Ότι κάτι λείπει;
Θέλω να πιστεύω ότι η ανθρωπότητα μπορεί να προχωρήσει πέρα από αυτή τη δυστοπία. Πέρα από την ανισότητα, πέρα από τη φτώχεια και πέρα από την τυραννία του χρήματος. Θεωρώ ότι μπορούμε αν το θέλουμε πολύ, όντως να απελευθερωθούμε από την εξουσία των ισχυρών και να δημιουργήσουμε μαζί έναν καλύτερο κόσμο.
Ο καπιταλισμός μας έχει απογοητεύσει όλους (ή έστω σχεδόν όλους). Απέτυχε να τηρήσει τις υποσχέσεις που έδωσε στις αρχές του 20ού αιώνα. Δεν υπάρχει ειρήνη, δεν υπάρχει ευημερία για όλους. Ήρθε η ώρα να δοκιμάσουμε κάτι καινούργιο. Το μόνο που χρειάζεται είναι η πίστη σε μια πιο δίκαιη και αρμονική κοινωνία. Και ίσως τότε, η ομορφιά -όπως έλεγε και ο ποιητής- όχι μόνο θα σώσει τον κόσμο, αλλά ίσως και να αναστρέψει την καταστροφή του πλανήτη μας. Αυτό είναι το Solarpunk.